عمل پیوند grafting trees که بعضی از روستائیان به آن پیبند نیز میگویند، عملی است که باعث میگردد یک گیاه یا درخت با اتصال مستقیم به گیاه یا درختی دیگر به صورتی ترکیب شود که هر دو پس از مدتی به وسیله جوشخوردن بافتها، تشکیل یک گیاه یا درخت مستقل دیگر بدهند و از آن به بعد رشد خود را کامل نمایند.
پیوند زدن درختان محدودیتها و شرایط محیطی و فیزیولوژیکی خاص خود را دارد و به گونههای مختلفی تقسیمبندی میگردد. در اصطلاحات باغبانی، قسمت بالایی یا جزئیتر پیوند را به نام پیوندک یا فرازیست و قسمت ثابت و پایهای پیوند را فروزیست یا پایه نامگذاری کردهاند. پیوندک و پایه باید دارای خصوصیات ژنتیکی نزدیک به یکدیگر باشند تا درصد موفقیت پیوند بالا برود.
تاریخچه پیوند درختان و گیاهان به سالها قبل از میلاد مسیح و کشور چین بازمیگردد.
پیوند و احیای درختان در صورت موفقیت آن دارای مزایا و نتایجی است که میتوان به صورت زیر اشاره نمود:
پیوند درختان نهتنها از نظر کمی باعث افزایش محصول و میوه درختان میگردد، بلکه باعث بالا بردن کیفیت رشد درختان و محصولات آنها میشود. این افزایش کیفیت در خصوصیاتی مثل مزه میوه، اندازه و آبدار بودن آن، راحتی و قابلیت مصرف، اضافهشدن یا حذف هسته میوه، تغییر زمان رسیدن میوه، بالا بردن دوام و ماندگاری محصول، زیبایی میوه و تغییر ضخامت پوست گیاهان، بروز مینماید.
عمل پیوند همچنین میتواند باعث تنظیم و تغییر گردهافشانی، رفع نارسایی و ناکارآمدی درختان، تقویت و سازگاری بهتر با محیط، تسریع باردهی و ترمیم زخمها و آسیبهای تنه و شاخههای درختان گردد.
از دیگر اهداف پیوند، جوان سازی درختان است. درختانی که دارای ریشههای قوی هستند ولی قسمت بالایی آنها فرسوده شده و ضعیف گشتهاند، توسط پیوند تا 5 مرتبه قابل احیا و جوان شدن میباشند.
از پیوند جهت کنترل و جلوگیری از رشد پاجوش درختان نیز استفاده میگردد. بعضی درختان پاجوشهای زیادی تولید میکنند که باعث ضعف خود درخت شده و کنترل و حذف پاجوشها هزینه و دردسرهای زیادی را به بار میآورد. لذا این درختان را بر روی گونههای دیگری که پاجوش تولید نمیکنند، پیوند زده و به راحتی از محصول آنها استفاده مینمایند.
مهمترین عامل موفقیت هر پیوند، تطابق طبیعت ژنتیکی دو گیاه است. این موضوع یک پدیده کاملاً تجربی است و با تکرار آزمایشات فراوان در این زمینه نتایج مشخصی طی سالها پدیدار گشته است. به عنوان مثال درخت گلابی با درخت به، براحتی جوش خورده و یک درخت جدید پربار و عالی به وجود میآورند، ولی یک درخت سیب با چوب نرم را نمیتوان با یک درخت سیب با چوب سخت به هم پیوند داد؛ لذا تجانس و قرابت پایه و پیوندک مهمترین مسئله یک پیوند موفق و ماندگار میباشد.
پس از رعایت تطابق ژنتیکی دو گیاه، چنانچه بخواهیم یک پیوند از موفقیت کامل برخوردار باشد، مسئله بعدی، روش اتصال صحیح پایه و پیوندک است به این معنی که در محل اتصال آنها نباید هیچ مانعی اعم از مایع، جامد یا بخار بین محل اتصال قرار بگیرد تا سلولهای زنده محل اتصال بتوانند با یکدیگر فعالیت ترکیبی ایجاد کرده و پس از جوش خوردن، یک نسج جدید ایجاد نمایند.
از دیگر نکات مهم در انجام پیوند نیز میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
عمل پیوند باید در زمان مناسب انجام گیرد.
پایه و پیوندک به صورت صحیح به یکدیگر اتصال پیدا کنند.
پیوندک باید تعدادی جوانه داشته باشد.
سطوح و مقاطع بریده شده باید جهت جوش خوردن با وسایل کمکی مثل چسب و نخ پیوند محافظت گردند.
مراقبتهای ثانویه مانند آبیاری، تابش آفتاب و حفظ فیزیکی محل پیوند در ادامه، رعایت گردد.
درختان در مقاطعی از سال در دوره استراحت به سر میبرند و شیره نباتی داخل آنها راکد میشود، اما در بقیه زمانها به فعالیتهای زیستی مشغول بوده و این شیره به حرکت و رشد گیاه کمک میکند. از نظر علمی باید عمل پیوند در مقاطعی که درخت در حال استراحت نیست، صورت گیرد تا فرایند جوش خوردن محل پیوند تکمیل گردد. اما این محدوده زمانی، جزئیات و قوانین دیگری را نیز به همراه دارد. اگر شیره نباتی گیاه در زمان پیوند زیاد باشد، باعث ایجاد مانع بین پایه و پیوندک شده و عمل جوش خوردن انجام نمیپذیرد. گرما و حرارت نیز از عوامل مخرب در پیوند است که میتواند باعث تبخیر طبقه مولد پیوندک شده و آن را از بین ببرد. سرما و یخبندان زمستانی نیز در دماهای کمتر از 10 درجه باعث قطع فعالیت سلولهای محل جوشخوردگی میگردد.
با توجه به شرایط گفته شده این نتیجه حاصل میگردد که دو مقطع زمانی یکی در فصل بهار بعد از بیدار شدن درخت پایه و قبل از زیاد شدن شیره گیاهی آن و دومی در اواخر تابستان یا اوایل پاییز که جریان شیره نباتی گیاه کند میشود، بهترین زمانهای انجام پیوند درختان بوده که البته در این رابطه باید به نوع درختان نیز توجه کافی داشته باشیم.
چنانچه بتوان با استفاده از تجهیزات جانبی، اثرات گرما یا سرما را مانند شرایط گلخانهای کنترل نمود، میتوان در مقاطع زمانی دیگر نیز هنگام بیداری درخت، عمل پیوند را انجام داد.
پیوند درختان به روشهای مختلفی انجام میگیرد که عبارتند از:
این روش از قدیمیترین انواع پیوند است و بیشتر باغداران از آن استفاده میکنند. جهت پیاده سازی آن باید درخت پایه را در قسمت تنه یا بازو یا طوقه برش داد. بعد در قطر محل برش یک یا دو شکاف به عمق چند سانتیمتر ایجاد نمود. سپس پیوندک را از یک درخت یک ساله به طول 12 تا 20 سانتیمتر همراه با برش زاویهداری جدا کرده و توسط چاقوی مخصوص، پیوندک را در این شکاف محکم نمود. اطراف شکاف را نیز باید با نخ و یا سیم بسته و در پایان محل برش را با چسب مخصوص پر کنیم. این نوع پیوند شرایط محکمی دارد و در مناطق بادخیز کاربرد فراوانی دارد.
این نوع پیوند شبیه روش اسکنه است ولی در آن پیوندک را به جای پایه شکاف میدهند و بر روی انتهای پایه که تراش مورب خورده، محکم میکنند. جهت موفقیت این پیوند باید پایه و پیوندک همقطر باشند.
در این نوع پیوند، ابتدا جهت تهیه پیوندک پوست درخت مورد نظر را به طول حدود دو سانتیمتر که شامل جوانه کوچکی میباشد، جدا کرده و آماده پیوند به درخت پایه میکنند. بر روی درخت پایه، انتهای شاخه را قطع کرده و به اندازه محل قرارگیری پیوندک پوست آن را برمیدارند. جهت اتصال، پیوندک را بر روی شاخه میلغزانند تا در محلی که قطر آنها یکی باشد، به هم متصل گردند. این نوع پیوند تماس خوبی بین اجزا فراهم کرده و جهت چسبیدن اجزا نیاز به بستن آنها نیست ولی در انتها باید کمی از چسب پیوند استفاده شود. این پیوند بر روی شاخههای نازک با قطر حدود یک سانتیمتر پیادهسازی میگردد و قطر پایه و پیوندک باید همسان باشد.
در این نوع پیوند، پیوندک فقط یک جوانه کوچک است و از مسیر طولی ساقه درخت پایه در قسمت زیر پوست جایگذاری میگردد.
این پیوند جهت شاخههای با قطر بیشتر در حدود 2.5 سانتیمتر انجام میشود. جهت تهیه پیوندک، در زیر جوانه، برشی با زاویه 45 درجه و در بالای جوانه نیز برش مورب دیگری ایجاد میشود تا به برش اول برسد. مشابه همین طرح بر روی درخت پایه نیز پیاده شده و آن را با پیوندک هماهنگ میکنند. سپس باید محل پیوند را با نوار و چسب محکم نمود. گاهی نیز بر روی محل پیوند مقداری خاک ریخته میشود.
در این پیوند حدود 5 سانتیمتر از پوست هر دو ساقه را جدا کرده و آنها را به هم میبندند بطوری که از قسمت لایههای زاینده به هم متصل شوند. محل پیوند نیز با چسب و بند محکم میگردد. این نوع پیوند در زمان رشد فعال گیاه انجام میشود و به انواع مختلف از جمله پیوند مجاورتی انتهایی، جانبی، شکمی و کمانی صورت میگیرد.
از این پیوند در مواقعی که تنه و شاخه درختان توسط جانوران و یا عوامل آب و هوایی آسیب دیده به منظور ترمیم و احیا استفاده میشود. زمان این پیوند در هنگام رشد فعال گیاه است. جهت انجام این پیوند از پیوندک با قطر حدود 2 سانتیمتری استفاده میشود، به صورتی که در قسمت بالا و پایین نقاط آسیب دیده پایه توسط میخ تثبیت شده و محل پیوند با چسب پوشانده میشود.
این نوع پیوند برای پیوندک و پایه هم قطر به کار میرود و جهت سرشاخهکاری مناسب میباشد. در این نوع پیوند، پایه و پیوندک برش موربی خورده و پس از قرار گرفتن بر روی هم با بند محکم بسته شده و چسب زده میشوند. از این پیوند بیشتر برای درختچههای زینتی استفاده میگردد.
وسایل سادهای در انجام یک پیوند خوب به کار گرفته میشود که میتوان از اره، قیچی باغبانی، چاقوی پیوندزنی، داس مخصوص، ریسمان و چسب پیوند نام برد.
ریسمان از نوع مخصوص و قابل ارتجاعی است تا اجازه رشد به درخت پایه و پیوندک در محل اتصال را بدهد. ریسمان باید در مقابل رطوبت مقاوم باشد و کوتاه و بلند نگردد. انواع ریسمان پشمی، پنبهای و علفی جهت پیوند استفاده میگردد.
چسب پیوند نیز باید به سرما مقاوم بوده، ترک نخورد و دارای منافذ و سوراخهای ریز نباشد. همچنین باید در مقابل گرمای شدید آفتاب استحکام داشته و ذوب نگردد. مواد چسب نباید برای گیاه مضر باشد. بعضی چسبها از موادی مانند صمغ، موم، پیه، سقز، روغن کتان، پارافین، الکل و دوده ساخته میشوند. بعد از پیوند باید به مقدار فراوان محل مورد نظر را چسب زد تا هیچ منفذی در محل پیوند و اطراف آن وجود نداشته باشد.