خرزهره که در انگلیسی با نام Oleander شناخته میشود، درختچهای زینتی است که از نوع گیاهان گوشتی بوده، گلهای آن به رنگ صورتی، سفید و قرمز رویش میکند و تمام قسمتهای آن سمی میباشد. این گیاه در مناطق مدیترانهای و شرق آناتولی و نیز بیشتر مناطق ایران کاشته میشود و در بعضی مکانها نیز مانند جهرم، لار، جیرفت و جزایر خلیج فارس، به شکل خودرو رشد کرده است. بلندی این گیاه به حدود دو تا شش متر میرسد و از نظر پهنا به فضایی در حد یک تا سه متر نیاز دارد. نامهای دیگر آن جار، پنی، شبرنگ، گیش و پیخوره میباشد.
مسمومیت با این گیاه به فراوانی گزارش شده است و خوردن ده عدد دانه یا یک عدد برگ آن میتواند به مسمومیت شدید و حتی به مرگ انسان منتهی شود. کلیه قسمتهای خرزهره از جمله ریشه، پوست، ساقه، دانه، گل و برگ آن سمی بوده و حتی بخار و دود حاصل از سوختن شاخ و برگ این گیاه نیز باعث مسمومیت تنفسی خواهد شد. علائم ابتدایی مسمومیت با این گیاه شامل تغییرات ناگهانی ضربان قلب و افزایش سطح پتاسیم خون میباشد.
علیرغم این که گیاه خرزهره بیشتر به منظور زیباسازی محیط استفاده میگردد ولی دارای خواص داروئی و پزشکی نیز میباشد.
از ترکیب جوشانده برگ آن با روغن که به صورت استعمال خارجی به کار میرود، میتوان جهت رفع ریزش مو و بیماریهای پوستی مانند خارش، و اگزمای پوستی استفاده نمود. جهت تقویت و تنظیم ضربان قلب از عصاره خرزهره که در آب و الکل حل شده، قرصهای بسیار کوچکی در حد نیم گرم تهیه میشود و روزانه در حد دو تا چهار قرص به صورت خوراکی استفاده میگردد.
ریشه گیاه خرزهره را به صورت پودر درآورده و به عنوان مرگ موش استفاده میکنند. همچنین جهت درمان بواسیر و زخمهای بدن، خمیری از ریشه گیاه به دست میآید. از شیره برگ تازه خرزهره نیز قطرهای برای رفع مشکلات چشمی ساخته میشود.
گیاه خرزهره به علت سمی بودن در فضاهایی استفاده میگردد که در دسترس عمومی مردم نبوده و باعث بروز مسمومیت در افراد نشود. لذا از خرزهره در باغها و پارکها در محوطههای حفاظت شده به عنوان پرچین، تخت گل و یا جداکننده گیاهان دیگر استفاده میگردد.
خرزهره از نظر شرایط نور محیط، گیاه حساسی است و حتماً جهت رشد کافی باید در نقطه کاملاً آفتابی کاشته شود. کم بودن ساعات جذب نور برای این گیاه باعث توقف گلدهی و رشد آن خواهد شد.
از نظر آب و هوایی و شرایط دمای محیطی نیز، این گیاه میتواند تا دمای منفی 15 درجه سانتیگراد را تحمل نماید اما کاهش بیشتر دما سبب آسیب به برگهای آن خواهد شد. این گیاه مناسب مناطق خیلی سرد نیست و در اقلیمهای گرم و خشک بهترین رشد را دارد.
از گیاه خرزهره به علت گلهای زیبا به رنگهای مختلف و معطر بودن آن در بعضی فضاهای ویلایی و بلوارهای شهری استفاده میگردد. بهتر است محل کاشت این گیاه در فضاهایی با دسترسی کمتر انتخاب شود تا باعث ایجاد مسمومیت برای کودکان و دیگر افراد نگردد.
خرزهره در کلیه فصول سال، سبز میباشد و به سرعت رشد میکند. این گیاه در برابر وزش باد شدید، مقاومت خوبی دارد. برگهای آن شکل سرنیزه دارد و طول برگها به 20 سانتیمتر میرسد. خرزهره معمولاً یک بار در طول سال باید هرس گردد. جهت هرس این گیاه باید شاخههایی را که بیش از حد بلند شدهاند، سرزنی نموده و برای شلوغ نشدن مرکز گیاه نیز میتوان پاجوشهای آن را کوتاه نمود.
در مورد شرایط آبیاری خرزهره باید توجه داشت که این گیاه تا حدودی در برابر کمآبی مقاومت دارد ولی نباید هیچوقت خاک آن خشک باشد. خرزهره در مواقعی که دمای هوا زیادتر است به آب بیشتری نیاز دارد و لذا باید در بهار و تابستان، بیشتر آبیاری گردد ولی در فصول سرد سال میتوان آبیاری کمتری به آن اختصاص داد.
گیاه خرزهره نیاز چندانی به کوددهی ندارد ولی هر زمان که خاک آن به صورت شنی در بیاید و یا در اوایل فصل بهار میتوان از مقداری کود آلی یا کود دانهای رقیق شده در آب، جهت کوددهی استفاده نمود.
خرزهره به فضایی در حدود یک تا سه متر بصورت افقی جهت رشد نیاز دارد و لذا باید در فاصله حدود چهار متری از نهالهای مجاور کاشته شود.
از مزایای گیاه خرزهره آن است که نسبت به نوع خاک محل کاشت، حساسیت زیادی ندارد و میتوان این گیاه را در هر دو نوع خاکهای سنگین یا سبک کاشت. خاکهای سبک دارای بافت درشت هستند و هوا به خوبی از بین آنها عبور میکند و آب را به سرعت از بین منافذ خود عبور میدهند. خاکهای سنگین نیز بر خلاف نوع قبلی، از ذرات ریزتری تشکیل شدهاند و بافت متراکمی دارند که آب را برای مدت بیشتری در خود نگه میدارند.
البته باید خاک محل کاشت نهال خرزهره، دارای زهکشی مناسب باشد تا آب زیاد باعث پوسیدگی ریشههای این گیاه نگردد. میتوان جهت کاشت خرزهره، ترکیبی از خاک رس، ماسه و لوم را استفاده نمود. نهال خرزهره در سال دوم کاشت، به گُل مینشیند.
به علت رویش گیاه خرزهره در مناطق گرم و خشک، شته و شپشک با تغذیه از شیره گیاه، باعث تضعیف آن شده و نهال را مورد آسیب قرار میدهند. لاروهای حشرات نیز برگهای خرزهره را میخورند و حشره سپردار هم بعضی مواقع پشت برگهای آن پنهان شده و شیره گیاه را مصرف مینماید. جهت مقابله با موارد ذکر شده باید از سموم سیستمیک که باعث سمی شدن شیره گیاه میشود، استفاده نمود.
هنگام خرید باید دقت داشت که نهال خرزهره دارای ریشه فراوان و بدون پیچ خوردگی باشد، ساقه نهال مستقیم و بدون انشعابات باشد، پوسته نهال شاداب و آبدار باشد، سن نهال بین یک تا دو سال بوده و ظاهر آن از وجود بیماری و حشرات مصون مانده باشد. جوانههای روی نهال نیز باید سالم و قوی بوده و در قسمت دو سوم پایین نهال باشد تا پس از کاشت به سرعت شروع به فعالیت نموده و باعث رشد گیاه در جهات مختلف بشود.