اشنان

گیاه "اشنان"، گیاهی بوته ای یا درختچه ای و پایا است که به نام های اشنیان، اشلون و اشنوم نیز معروف است. نام علمی این گونه به افتخار سدلیتس گیاه شناس به Seidlitzia rosmarinus نامگذاری شده است.

جنس اشنان دارای ساقه ای مفصل دار و بندبند چوبی متمایل به سفید، با شاخه های فراوان و بطور متقابل، بدون کرک و سفید رنگ به ضخامت 4 سانتیمتر و به ارتفاع حدود 2-1 متر می باشد. برگ های این گیاه متقابل، خطی، نیمه استوانه ای، در انتها مدور و در بندهای پائینی طویل گوشتی و کشیده و آبدار با رنگ سبز متمایل به زرد و به طول 3.5- 2 سانتیمتر است.

گل های آن سبز فام، منفرد، محوری که در امتداد ساقه ظاهر شده و تقریباً به صورت سنبله ای کوتاه و کم و بیش طویل و استوانه ای و معمولاً با گل های متعدد و فشرده می باشد.

میوه آن نر و ماده و تقسیمات گلپوش آن 5 عدد که در پایین به هم چسبیده است. گل ها مجتمع، در گل آذین های کروی و متقابل و تعداد آنها 5-3 عدد است. از نظر جوانه زنی، بذور گیاه اشنیان در محدوده وسیعی از درجه حرارت قادر به جوانه زنی بوده و برای جوانه زنی نیاز به نور ندارد. بذر این گیاه در درجه حرارت پایین می تواند حداقل به مدت 3 سال نگهداری شود.

اشنان در بیابان ها و شوره زارهای دشت کویر و لوت، بیابان های مسیله، دامغان، سبزوار، خراسان، کرمان، یزد و اغلب نواحی شور و قلیایی کشور به عنوان گونه ای بومی و سازگار رویش دارد.

اشنان خاک های شور و قلیایی را بخوبی تحمل می کند و در خاک های نیمه عمیق تا عمیق، همراه با میزان شوری متفاوت و حتی در تشکیلات مارنی (بیابان خطب شکن) نیز می تواند رشد و نمو کند. قدرت جذب فوق العاده زیاد املاح قلیایی مانند ترکیبات کربنات سدیم و پتاسیم را دارا است. به همین دلیل از خاکستر حاصل از سوزاندن شاخ و برگ گیاه، ماده ای قلیایی «کلیاب» بدست می آورند که در مراکز صنعتی و سنتی مانند صابون سازی، سفالگری، شستشوی نخ های ابریشم و شیشه گری استفاده می کنند.

مطالعات و بررسی های انجام شده بر روی اشنان نشان می دهد که از زمان های قدیم مردم روستایی و محلی مناطق جنوبی خراسان از آن برای اهداف دارویی استفاده می کردند و هم اکنون نیز فروشندگان داروهای گیاهی آن را برای درمان بعضی از امراض تجویز می کنند.

در کتب و منابع قدیم (طب صادق) گفته شده است که اشنان چندین نوع است. نوعی که سفید است و آن را چلغور گنجشک گویند از همه لطیف تر است. در همین منبع نیز آمده است که اشنان جلا می دهد. دود اشنیان حشرات را می گریزاند.

یکی دیگر از کاربردهای محلی خاکستر اشنان (شغار) استفاده از آن جهت طبخ سریع مواد بوده است. روستاییان منطقه با استفاده کمی از این ماده در آب جوش، زمان پخت مواد غذایی را به مقدار زیادی کاهش می دهند. استفاده از شغار علاوه بر طبخ سریع مواد غذایی، طعم مطبوعی را نیز به غذا می دهد.

گیاه اشنان مورد تعلیف دام های مناطق کویری و بیابانی واقع می شود. در اکثر رویشگاه های این گیاه، حضور شتر و ساربان نیز به چشم می خورد. این گیاه منبع پر ارزشی برای تأمین علوفه پرورش دهندگان شتر بشمار می رود. گیاه اشنان به علت شوری زیاد کمتر مورد استفاده گوسفند و بز واقع می شود ولی در زمستان و پس از بارندگی های زمستانی و شستشوی گیاه اشنان و در نتیجه پایین آمدن شوری آن مورد استفاده و تعلیف گوسفند و بز نیز قرار می گیرد. لازم به ذکر است گیاه اشنان از نظر خوشخوارکی به عنوان گیاه درجه III محسوب می شود.

گیاه اشنان یک گیاه مهم بیابانی است و مقاومت به شوری در این گیاه از نوع بردباری است. به این مفهوم که اشنان املاح موجود در خاک را جذب و در اندام های هوایی خصوصاً در برگ های خود ذخیره می کند. به این صورت بهترین گیاه برای ذخیره مواد معدنی است و بدین وسیله با فشار اسمزی بالا می تواند آب مورد نیاز خود را جذب کند. به همین خاطر از این گیاه برای اصلاح و احیاء اراضی شور و قلیایی استفاده می شود. آزمایشات انجام شده در مناطق شور نشان می دهد که شوری و قلیائیت در محدوده تاج پوشش اشنان (خصوصاً در لایه های سطحی) در مقایسه با اراضی بدون پوشش مجاور بیشتر می باشد. در مناطقی که شوری بالاتر است میزان املاح سدیم موجود در گیاه آن منطقه نیز بیشتر است. به همین دلیل و به علت جذب و ذخیره زیاد مواد معدنی، از گیاه اشنان برای اصلاح خاک های شور و قلیا استفاده می کنند. تجزیه شیمیایی برگ و ساقه گیاه اشنان نشان می دهد که اندام آن مملو از املاح سدیم نظیر کربنات و بی کربنات سدیم و کلروسدیم و کلسیم می باشد. گیاه این املاح را در محدوده توسعه ریشه از خاک جـذب می کند و در صورتی که برداشتی از این گیاه صورت نگیرد املاح به خاک برگشت داده می شود.